Φανταστείτε ένα μέρος όπου η τεχνολογία είναι στο πιο προηγμένο της στάδιο, ένα μέρος με χρηματοοικονομική σταθερότητα και οικονομική ανάπτυξη, ένα μέρος που οι οικονομικοί δείκτες αντικατοπτρίζουν πλήρως την πρόοδο των κατοίκων του. Αυτό το οικονομικό περιβάλλον δεν είναι κάτι που συναντάμε συχνά στην Ευρώπη, πόσο μάλλον ζούμε.

Η Εσθονία, μία χώρα της Βόρειας Ευρώπης στη Βαλτική θάλασσα με μόλις 1,300,000 εκατομμύρια κατοίκους είναι το μέρος που με έκανε να αναρωτηθώ τους λόγους που κάποια έθνη, με τα ιδανικά τα οποία πρεσβεύουν και με τα οποία πορεύονται, με την “ταυτότητα” δηλαδή με την οποία ταξιδεύουν ανά τους αιώνες τους κάνουν να είναι πιο προηγμένα ή και πιο οικονομικά επιτυχημένα από κάποια άλλα.

Κάνοντας μία ιστορική αναδρομή στη συγκεκριμένη χώρα θα δούμε πως τον Ιανουάριο του 1992 η Εσθονία ήταν πολύ διαφορετική από αυτό που συναντά κανείς σήμερα. Το τέλος του κομμουνισμού είχε ως αποτέλεσμα ένα τεράστιο χάος στους δρόμους της πρωτεύουσας της. Οι άνθρωποι σχημάτιζαν ουρές για ώρες στην προσπάθειά τους να αγοράσουν φαγητό. Επιπρόσθετα, η χώρα είχε λίγα εθνικά προϊόντα που μπορούσε να διαθέσει στις διεθνείς αγορές.

Ο μετασχηματισμός της οικονομίας ήρθε από μεταρρυθμίσεις που μπορούμε να ονομάσουμε ως πικρό χάπι μίας δόσης εν αντιθέσει με μία αγωγή πολλαπλών δόσεων και παρατεταμένη. Άλλωστε, στις μεταρρυθμίσεις ο συγχρονισμός (timing) είναι το παν.

Εστιάζοντας κανείς στα εθνικά γκρουπ που απαρτίζουν την χώρα θα δει πως αυτή αποτελείται κατά κύριο λόγο από: Εσθονούς (68.7%), Ρώσους ( 24.8%), και Ουκρανούς (1.7%).  Έχει σημασία ο παραπάνω διαχωρισμός καθώς, δείχνει πως υπάρχει ένα κυρίαρχο εθνικό γκρουπ το οποίο μοιράζεται μία κοινή «ταυτότητα», ο ορισμός της οποίας σύμφωνα με την Καθηγήτρια του Queen Mary University, Montserrat Guibernau, είναι πολιτισμός, γλώσσα, σύμβολα, αξίες, παραδόσεις, τρόπος ζωής, αλλά κυρίως, επιθυμία σχηματισμού μίας κοινότητας με μία σειρά από συγκεκριμένες ιδιότητες.

Επομένως, το ερώτημα που εδώ ανακύπτει είναι εάν και κατά πόσο μία συμπαγής συλλογική ταυτότητα ευνοεί την οικονομική ευημερία ενός κράτους, ενός έθνους σε αντίθεση με ένα άλλο με πολλαπλές εθνικές ταυτότητες ή και κινήματα ανεξαρτησίας στο εσωτερικό του (για παράδειγμα Καταλονία-Ισπανία).

Δεν πρέπει βεβαίως να ξεχνάμε πως βρισκόμαστε στον 21^ου αιώνα όπου η μετανάστευση και η διασπορά δημιουργούν πολιτισμικά, οικονομικά και κοινωνικά δίκτυα που συνδέουν τους ανθρώπους σε διαφορετικές ηπείρους, πόσο μάλλον σε χώρες.

Είναι αρκετοί εκείνοι που βλέπουν την παγκοσμιοποίηση ως κίνδυνο αλλά αντιστοίχως πολλοί είναι και εκείνοι που την πιστεύουν ως μία ευκαιρία ενδυνάμωσης της επιρροής και δύναμης που ασκεί η χώρα τους.

Σήμερα, περισσότερο από ποτέ άλλοτε καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε την πρόκληση του πως θα επαναπροσδιορίσουμε τις έννοιες των συλλογικών ταυτοτήτων, της αυτοδιάθεσης και των κινημάτων ανεξαρτησίας λαμβάνοντας υπόψη και, ίσως, υιοθετώντας τη διάσταση της παγκοσμιοποίησης, της μετανάστευσης, και της διασποράς.

Ανατρέχοντας κανείς στο όρο οικονομία θα δει πως αυτός προέρχεται από το οίκος και νέμομαι που σημαίνει διαχείριση της οικίας και μπορεί να οριστεί επίσημα ως το σύνολο των συνειδητών και συστηματικών ενεργειών των ανθρώπων που διαβιούν σε μία κοινωνία και περιλαμβάνει την παραγωγή, διανομή, ανταλλαγή και κατανάλωση περιορισμένων σε ποσότητα αγαθών και υπηρεσιών από διαφορετικούς παράγοντες σε μία δεδομένη γεωγραφική τοποθεσία.

Μία δεδομένη οικονομία είναι το αποτέλεσμα ενός συνόλου διεργασιών που περιλαμβάνει τον πολιτισμό, τις αξίες, την εκπαίδευση, την τεχνολογική εξέλιξη, την ιστορία, την κοινωνική οργάνωση, την πολιτική δομή, τα νομικά συστήματα καθώς και την γεωγραφία.

Εδώ, ίσως κάποιος διερωτηθεί τι σχέση έχουν οι συλλογικές ταυτότητες με την οικονομία.

Η ταυτότητα ή καλύτερα οι συλλογικές ταυτότητες δεν είναι μόνο ένα πολιτικό ζήτημα αλλά, αντιθέτως, διαδραματίζει ενεργό ρόλο σε κοινωνικούς και οικονομικούς τομείς όπως, για παράδειγμα, στις στρατηγικές εμπορικών προεκτάσεων, στις εξαγωγές καθώς, και στην ίδια την οικονομική ευημερία ενός έθνους.

Επανερχόμενοι στην Εσθονία βλέπουμε πως και αυτή, όπως και η χώρα μας, αποτελεί μέρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σήμερα, ίσως περισσότερο από ποτέ άλλοτε χρειαζόμαστε Ευρωπαϊκές Αξίες και μία κοινή Ευρωπαϊκή ταυτότητα που να συνδέει τη νοτιότερη Ευρωπαϊκή πόλη που είναι η δική μας Ιεράπετρα στην Κρήτη με την δυτικότερη χερσόνησο που είναι η κομητεία Kerry της Ιρλανδίας.

Είναι γνωστό πως η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει δομηθεί πάνω σε τέσσερις βασικές αρχές αυτών της: ελεύθερης μετακίνησης των ανθρώπων, ελεύθερης μετακίνησης των αγαθών, ελεύθερης μετακίνηση κεφαλαίων, ελεύθερης μετακίνησης εργατικού δυναμικού.

Πολλοί θεωρούν την Ευρωπαϊκή Ένωση ως ένα αποκλειστικά οικονομικό project όμως οι παραπάνω τέσσερις βασικές Ευρωπαϊκές αρχές που επηρεάζουν τις εθνικές κυβερνήσεις , το διεθνές εμπόριο και τις ζωές τουλάχιστον 500 εκατομμυρίων Ευρωπαίων κατοίκων δεν αποτελούν την αρχή μία Ευρωπαϊκής ταυτότητας αλλά την παραδοχή πως υπάρχει αυτό που ονομάζουμε Ευρώπη.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το 1796 σχεδόν όλες οι Ευρωπαϊκές χώρες ήταν σε πόλεμο μεταξύ τους ενώ κάτι τέτοιο στις ημέρες μας φαντάζει αδιανόητο. Όμως τι είναι αυτό που συνδέει τον τυρέμπορα της κομητείας Kerry με τον ξενοδόχο στην Ιεράπετρα; Σύμφωνα με τον πολιτικό και φιλόσοφο Edmund Burke αυτά δεν είναι ούτε η θρησκεία ούτε η πολιτική ούτε η ιστορική παράδοση, αλλά η πολιτισμική ευαισθησία, το αίσθημα της αλληλεγγύης, το δέσιμο με τους άλλους.

Ωστόσο, υπάρχουν αρκετοί Ευρωσκεπτικιστές που θεωρούν πως τα κράτη μέλη χάνουν την εθνική τους κυριαρχία όσο προοδεύει η Ευρωπαϊκή ενοποίηση όσο ενισχύεται η κοινή συλλογική ταυτότητα.

Από την άλλη μεριά, κοιτώντας πέρα από την Ευρωπαϊκή Ένωση βλέπουμε πως τα κράτη ολοένα και επιθυμούν να είναι ενταγμένα σε συμμαχίες όπως για παράδειγμα η North American Free Trade Area (NAFTA) που ενδυναμώνει την συνεργασία μεταξύ των κυβερνήσεων των συγκεκριμένων κρατών χωρίς αυτά να εκχωρούν την κυριαρχία τους αλλά, αντιθέτως ενισχύοντας την εγχώρια νομιμότητά τους, την εθνική τους ευημερία και την διεθνή τους επιρροή.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της επίδρασης των ταυτοτήτων στην κοινωνική μας αντίληψη είναι το ότι σε ένα αεροπλάνο, η συλλογική ταυτότητα του Αμερικανού είναι πιο ισχυρή από τη συλλογική ταυτότητα του Ευρωπαίου “Ιταλού” που συστήνεται όχι ως Ευρωπαίος αλλά ως Ιταλός.

Όμως το μότο της Ευρωπαϊκής Ένωσης πολύ ωραία τονίζει αυτή τη διαφοροποίηση καθώς αναφέρει το « Unity in Diversity» (ενωμένοι στην διαφορετικότητά μας) αντίθετα με το μότο των Ηνωμένων Πολιτειών που τονίζει « E pluribus unum» (από τα πολλά στο ένα).

Οι σημερινές Ευρωπαϊκές κοινωνίες  περιλαμβάνουν μεγάλους πληθυσμούς μεταναστών που οι ρίζες τους είναι πολύ μακριά από αυτό που εμείς έχουμε υιοθετήσει ως κοινή Ευρωπαϊκή Ιστορία και πολιτισμό.

Παρά του ότι η ποικιλομορφία της Ευρώπης είναι πολύ ισχυρή για να μπορέσει να μειωθεί σε έναν κοινό παρονομαστή, οι δημοκρατικές της αρχές και η βάση της ενότητας είναι πολύ λεπτές και παγκόσμιες για να συσχετιστούν με μία μόνο συγκεκριμένη Ευρωπαϊκή παράδοση.

Η οικονομική διάσταση εμφανίζεται όμως και στις ιστορίες για την κοινή ταυτότητα της Ευρώπης.

Η πρώτη αφορά την «αδιάκοπη» ειρήνη. Ιστορικά, η Ευρώπη ήταν ένα μέρος με πολέμους μεταξύ κρατών αναφορικά με τις θρησκείες, την κυριαρχία και τις πολιτικές ιδεολογίες. Σήμερα, μία τέτοια εξέλιξη, ένας πόλεμος μεταξύ κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι αδιανόητος. Αυτό το αποτέλεσμα απαιτούσε από τα κράτη-μέλη να αφήσουν μεγάλο μέρος της κυριαρχίας τους και από τους πολίτες να πιστέψουν ότι ανήκουν σε μία «κοινή ένωση ελεύθερων δημοκρατιών» κατά των Kant.

Η δεύτερη αφορά την οικονομική ευημερία. Το 1986 ο Jacques Delors όταν «πίεζε» για το Single European Act και το κοινό νόμισμα είχε πει «Η Ευρωπαϊκή Ενοποίηση κέρδισε έδαφος ως ο μόνος δρόμος επίτευξης ανάπτυξης και τρόπου τα διαφορετικά Ευρωπαϊκά μοντέλα ευημερίας και ρύθμισης του καπιταλισμού να «ταιριάξουν» στην αρένα του παγκόσμιου ανταγωνισμού».

Οι πολιτικές προσπάθειες να επιτευχθεί η ενοποίηση της αγοράς είχε ως αντίτιμο οι πολίτες να υποστηρίζουν ένα τέτοιο κοινό project και μία τέτοια υποστήριξη κινητοποιείται μόνο από το αίσθημα συλλογικής ταυτότητας.

Η τελευταία ιστορία έχει να κάνει με την ευρωπαϊκή μεγέθυνση. Όταν έπεσε το Σιδηρούν Παραπέτασμα, η Ευρώπη αποφάσισε να αφήσει πίσω της το «βαθύ» διαχωρισμό που επικρατούσε στην ήπειρο. Μάλιστα όταν 10 μετακομμουνιστικά κράτη προσχώρησαν στην Ευρωπαϊκή Ένωση την 1^η Μαΐου του 2004 ήταν μία ιστορική ημέρα που άλλαξε επί της αρχής την συλλογική ταυτότητα της Ευρώπης.

Είναι αρκετοί εκείνοι που υποστηρίζουν πως πιο ομογενοποιημένες κοινωνίες τείνουν να έχουν υψηλότερους δείκτες οικονομικής ανάπτυξης από χώρες με κοινωνική ετερογένεια. Οι κυρίαρχοι λόγοι που επεξηγούν τη συσχέτιση της εθνικής ομοιογένειας με την οικονομική ανάπτυξη είναι, σύμφωνα με τους ίδιους πως, οι εθνικές διαιρέσεις υποσκάπτουν την ποιότητα των πολιτικών αποφάσεων. Επιπρόσθετα, οι διαιρέσεις κάνουν πιο δύσκολη την συμφωνία σε οικονομικές πολιτικές καθώς, και την προθυμία που επιδεικνύουν οι πολίτες να «θυσιαστούν» προς όφελος του γενικότερου συνόλου και πολλές φορές την οικονομική απόδοση της χώρας.

Μάλιστα, είναι πολλοί οικονομολόγοι που ασχολούνται εκτενώς με την πολιτική οικονομία έχουν εξετάσει με προσοχή την κοινωνικοοικονομική επιτυχία των μικρών καπιταλιστικών χωρών.

Το επιχείρημα που φαίνεται να κερδίζει έδαφος είναι πως οι μικρές χώρες, για χρόνια εκτεθειμένες γεωπολιτικά και οικονομικά με τρόπους τους οποίους δεν έχουν εκτεθεί οι μεγαλύτερες χώρες, γνωρίζουν και αναπροσαρμόζονται πιο εύκολα στις αλλαγές του εξωτερικού περιβάλλοντος τις οποίες δέχονται.

Οι Δανοί, για παράδειγμα, έχουν μεγάλη κοινωνική συνοχή επειδή, κατά ένα μέρος, αναγνωρίζουν πως είναι εκτεθειμένοι γεωπολιτικά και οικονομικά λόγω της μικρής έκτασης της χώρας τους. Έχουν επίσης πολύ αναπτυγμένη την αίσθηση της κοινωνικής συνοχής γιατί μοιράζονται το ίδιο εθνικό υπόβαθρο.

Σύμφωνα με στοιχεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το ποσοστό ανάπτυξης του ΑΕΠ για την Εσθονία είναι 3.3% για το 2018 ενώ για την Ισπανία 2.6%  και για την Ελλάδα 1.4% για το ίδιο έτος. Βλέπουμε επομένως πως η Εσθονία έχει το μεγαλύτερο ποσοστό από όλες τις χώρες, λαμβάνοντας βεβαίως υπόψη και την οικονομική κρίση που πλήττει την χώρα μας καθώς και τον κοινωνικό διχασμό που επικρατεί στην Ισπανία, λόγω της Καταλονίας.

Ο φιλόσοφος Ernest Gellner είχε αναφερθεί στο πως κοινωνίες που βιώνουν εθνικό διαχωρισμό στο εσωτερικό τους τις περισσότερες φορές δεν μπορούν να συνεργαστούν οικονομικά και πολιτικά. Αυτό γιατί, διαφορετικές πλευρές θέλουν και διαφορετικά πράγματα.

Επίσης, η ικανότητα δεν επιδεικνύουν την ίδια αντοχή στις “θυσίες” που ενδεχομένως να απαιτηθούν για το καλό του έθνους κάτι που έρχεται ως αποτέλεσμα του ισχυρού συναισθηματικού δεσμού που βρίσκεται μεταξύ ανθρώπων που μοιράζονται την ίδια κουλτούρα.

Σύμφωνα με τον ίδιο και λόγο των παραπάνω, η κοινή κουλτούρα που προέρχεται από την εθνική ομοιογένεια είναι συνήθως προϋπόθεση της οικονομικής επιτυχίας του κράτους.

Ωστόσο, όπως πάλι ο ίδιος υποστήριξε το ζήτημα αυτό μπορεί να λυθεί, ιδιαίτερα με τις μεγάλες ανακατατάξεις στις κοινωνίες των κάθε χωρών ιδιαιτέρως των Ευρωπαϊκών, μέσα από το κοινό εκπαιδευτικό υπόβαθρο που ενισχύει την έννοια της εθνικής ταυτότητας.

Αναντίρρητα ένα κοινό εκπαιδευτικό υπόβαθρο, το να δοθεί αξία στο ανθρώπινο κεφάλαιο και να ισχυροποιηθεί η κοινή ταυτότητα βοηθάει τους ανθρώπους να ανταποκριθούν σε οποιοδήποτε εξωτερικό ερέθισμα, όχι μόνο όσον αφορά την αγορά εργασίας αλλά και ευρύτερα.

Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Sir Paul Collier σε μία μελέτη του που είχε δημοσιευθεί για την Παγκόσμια Τράπεζα είχε διαχωρίσει την κοινωνία σε dominance, εκείνη δηλαδή όπου ένα γκρουπ/ομάδα είναι κυρίαρχη και σε fractionalization εκείνη όπου στο εσωτερικό της συναντά κανείς πολλά μικρά γκρουπ/ομάδες.

Σύμφωνα με τον ίδιο, η fractionalized κοινωνίες έχουν χειρότερο δημόσιο τομέα, αλλά αυτό εξισορροπείται από την καλύτερη απόδοση του ιδιωτικού τομέα. Μάλιστα, αυτές οι κοινωνίες είναι και ασφαλέστερες συγκριτικά με εκείνες όπου κυριαρχεί το dominance, καθώς σε αυτές πολλές φορές συναντούμε τη «θυματοποίηση» των μειονοτήτων με αποτέλεσμα και την επιθετική, πολλές φορές, αντίδραση των δεύτερων έναντι των πρώτων.

Εξετάζοντας κανείς τις αναπτυσσόμενες χώρες θα δει πως εθνικά είναι πιο ποικιλόμορφες από τις ανεπτυγμένες κοινωνίες του ΟΟΣΑ και υποφέρουν περισσότερο από εμφυλίους πολέμους.

Για παράδειγμα στην Αφρική, υπάρχει μεγαλύτερη ποικιλομορφία από οποιαδήποτε άλλη περιοχή ανάμεσα στα κράτη και βλέπουμε πως εκεί υπάρχει μεγαλύτερη συχνότητα εμφυλίων πολέμων.

Με τη σειρά τους οι χώρες του ΟΟΣΑ προσπαθούν μέσω στρατιωτικών και ανθρωπιστικών επεμβάσεων να καταλαγιάσουν τους εμφύλιους αυτούς πολέμους. Οι πόλεμοι αυτοί μπορεί κατά βάση να επηρεάζουν τις κοινωνίες μέσα στις οποίες δημιουργούνται όμως οι χώρες του ΟΟΣΑ επεμβαίνοντας έχουν και προσωπικό συμφέρον καθώς, ως συνέπεια των εμφύλιων πολέμων δημιουργούνται ρεύματα μεταναστών, που επιδρούν άμεσα σε αυτές, όπως για παράδειγμα ο εμφύλιος της Συρίας.

Εάν ισχυρές υπό-εθνικές ταυτότητες είναι πράγματι δυσλειτουργικές, τότε φαίνεται πως υπάρχουν δύο λύσεις. Είτε οι κυβερνήσεις να προχωρήσουν σε μία τύπου επιθετικής «ομοιογένειας» , μέθοδο την οποία χρησιμοποίησε η Ευρώπη για να φτιάξει το δικό της οικοδόμημα. Εναλλακτικά, οι κυβερνήσεις μπορούν να υποκύψουν στη ζήτηση για αυτοδιάθεση (self-determination) δημιουργώντας έτσι πολλές πολιτείες στο εσωτερικό τους.

Ο καθηγητής Collier θεωρεί πως με μικρές εξαιρέσεις, η εθνική ποικιλομορφία ούτε αυξάνει το ενδεχόμενο ενός εμφύλιου πολέμου, ούτε μειώνει την οικονομική ανάπτυξη.

Παραδείγματα κοινωνιών με συλλογικές ταυτότητες όπου βρίσκεται ένα κύριο εθνικό γκρουπ και μία ή περισσότερες εθνικές μειοψηφίες είναι ο Καναδάς, το Βέλγιο, η Νότια Αφρική, η Μαλαισία.

Συμπερασματικά, βλέπουμε πως η Ευρώπη είναι ένας καμβάς, ένας πίνακας εθνικών ταυτοτήτων κάτω από την ομπρέλα μίας συλλογικής ταυτότητας. Γι’αυτό θα πρέπει να σταματήσουμε να κοιτάζουμε τον πίνακα και να βρούμε τρόπους ενίσχυσης της συλλογικής μας ταυτότητας με βάση την υπάρχουσα πραγματικότητα. Μόνο εάν διασφαλίσουμε πως ο κάθε πολίτης σε αυτή την ήπειρο νιώθει και πιστεύει σε αυτή την συλλογική ταυτότητα μπορούμε να μιλάμε για σχεδιασμό επιτυχημένων οικονομικών πολιτικών.

Ομιλία στα πλαίσια της ημερίδας της SAFIA για τις συλλογικές ταυτότητες, αυτοδιάθεση και κινήματα ανεξαρτησίας στην Ευρώπη του 21ου αιώνα.

Δημοσιεύθηκε στον ιστότοπο timelink.gr στις 23-02-2018